Sanninga er at utan vatn, ikkje liv! I alle fall ikkje slik me kjenner det. Vatnet renn inn og ut av oss og transporterer det me treng for å leva.
Næringsstoff, salter, hormon, – alle slags viktige molekyl seilar på vass-straumar gjennom blodårer og inn og ut av dei tusenvis av milliard celler kroppen vår er bygd opp av. Sett gjennom mikroskopet.
Snur me mikroskopet ser me plutseleg heile jorda som ei stor «klinkekule» med mektige havstraumar, årer av liv og næringssalt gjennom verdshava på kloden. Og skyene som ein del av det store kretsløpet, som mjuke formasjonar, fjon, mest som håret på eit lite barn.
Ukjent trekantdrama
I eit vassmolekyl har to vass-skaparar, to hydrogenatom, lånt ut elektrona sine til eitt atom oksygen. So svoltent er oksygenet på desse to elektrona at det trekker dei to hydrogenatoma til seg med stor kjemisk bindingskraft. Vassmolekylet er eit lite trekantdrama! – Du ser, dei to hydrogenatoma likar kvarandre dårleg. Begge har lånt vekk eit elektron med minuslading. Slik har begge fått ei plusslading til overs og like ladingar fråstøyter kvarandre!
Livsviktig nærkamp
Den dramatiske kraftutfoldinga i vassmolekylet endar til slutt i eit kompromiss: Ein trekant der oksygenmolkylet trekker dei to hydrogenatoma til seg frå same sida medan dei på si side vil vera lengstmogleg frå kvarande!
Vel, det heile endar med eit vassmolekyl der ein del har plusslading og ein del har minus. Desse to ladingane gjev vassmolekylet mange av dei eigenskapane som gjer det så livsviktig! Nemleg vatnet si evne til å løysa opp dei stoffa kroppen vår treng, der det renn som ei elv gjennom kroppen vår. Løyser opp livsviktige molekyl og fraktar dei der dei skal. – Fantastisk!
Hjartelause plantar
Pluss- og minusdelet på vassmolekylet er ikkje berre livsviktige for oss menneske. Dei er også livsviktige for plantar og tre! – Opp gjennom stilk og stamme går det ein stille straum av vatn. Korleis klarer tre og plantar å pumpe vatnet ut i kvar øvste kvist og minste blad? Verdas høgaste tre er 115 meter høgt! – Tre og plantar har då ikkje noko hjarta?
Nei, men dei har vassrøyr gjennom stilk og stamme. Desse vassrøyra er så tynne som hårstrå. Dei hårtynne vassrøyra brukar pluss og minusladingane i vassmolkylet for å få vatnet opp og fram.
Kva skjer? – Jo dei elektriske ladingane i vassmolekyla blir trekte mot veggane i hårrøyra. Veggane drar vatnet oppover! Det blir kalla hårrøyrseffekten. – Den dreg for eksempel kaffi inn i sukkerbeten, vatnet inn i svampen eller blekket inn i trekkpapiret (for dei som hugsar slikt :).
Gløym skiføre…
Pluss- og minusladingar i vassmolekylet er avgjerande for at me skal få snø og is. Når vatnet blir kaldt koplar vassmolekyla seg saman i sekskantmønster. Om du ser på snøkrystall i ei lupe eller mikroskop, ser du at dei som oftast har seks armar som spriker ut til alle kantar. Hadde dei ikkje sprikt slik ville me ikkje fått luftig snø av spinkle krystall. Vatnet ville frose til isklumpar i staden, slik det gjer når vatnet frys, smeltar og frys igjen . Slik det gjer inne i skyene når det kjem hagl. Det ville gjeve dårleg underlag i løypa og mange harde knall og fall!
…eller skeising og isfiske
Pluss og minusladingane gjev oss trygge, islagte vatn, slik at me kan skeisa eller driva isfiske. Sekskantmønsteret som lagar iskrystalla held også ismolekyla saman i eit sekskanta nettingmønster. Dette mønsteret lagar større avstand mellom molekyla enn når dei kan flyta fritt. Dermed er is lettare enn vatn. Fint når me ferdast på islagte vatn. Uheldig for Titanic, som kolliderte med eit flytande isfjell…
Det er verkeleg til å undra seg over!
Artikkelen er skriven av Arnfinn Christensen, forskning.no og gjengitt etter løyve frå forskning.no. Artikkelen er forkorta.
